مرحوم طبرسى، در کتاب مکارم الاخلاق، در بیان آداب پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله و سلم) مى گوید: «و کان لا یفارقه فی اسفاره قارورة الدهن و المکحلة و المقراض و المرآة و السواک و المشط»؛ پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله و سلم) همیشه شش چیز در سفر همراه داشت: ۱. شیشه کوچکى از روغن و کِرِم ۲. سرمه دان ۳. قیچى ۴. آینه ۵. مسواک ۶. شانه.
روایت زیر در کتاب «دعائم الاسلام» از پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله) نقل شده است: «انه امر بالا کتحال بالا ثمد و قال (صلى الله علیه وآله): علیکم به فانه مذهبة لِلْقَذى مصفاة للبصر پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله)»؛ سفارش کردند که مسلمانان با «اثمد» سرمه بکشند؛ و ضمن تأکید بر این نوع از سرمه، فرمودند: سرمه به اثمد خار و خاشاک (و آشغال هاى داخل چشم) را خارج نموده، و چشم را پاک مى کند.
امام رضا (علیه السلام) فرمودند: «من کان یۆمن باللّه و الیوم الاخر فلیکتحل»؛ کسى که ایمان به خداوند و روز قیامت دارد (و مبدأ و معاد را پذیرفته) مستحب است که سرمه بکشد.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «الکحل ینبت الشعر و یجفّف الدِّمعه و یُعذِبُ الریق و یجلو البصر»؛ سرمه (چهار فایده دارد)؛ به رشد مو‌ها کمک مى کند. از ریزش اشک زیاد (از حدّ معمول) جلوگیرى مى نماید. آب دهان را گوارا مى سازد و چشم را جلا مى دهد.
امام باقر (علیه السلام) فرمودند: «الاکتحال بالاثمد ینبت الاشفار و یحدّ البصر و یعین على طول السجود»؛ سرمه کشیدن با اثمد موجب رشد مژه ها مى شود و چشم را تیزبین مى کند، و به عبادت و شب زنده دارى کمک مى نماید.
نکته جالب این که طبق این روایت، سرمه علاوه بر آثار مادّى، اثر معنوى نیز دارد.
زمان سرمه کشیدن
در بسیارى از روایات آمده است که شب، موقع خواب، زمان مناسبى براى این منظور است، پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله) همواره شب هنگام موقع خواب این سنّت اسلامى را انجام مى دادند.
تعداد دفعات سرمه کشیدن
امام صادق (علیه السلام) از پدرانش (علیهم السلام)، چنین نقل مى کند: «کان للنبی مکحلة یکتحل من‌ها فی کل لیلة ثلاث مراود فی کل عین عند منامه»؛ پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله) سرمه دانى داشت که هر شب به هنگام خواب از آن سرمه دان سه بار در هر یک از چشمانش مى کشید.
امام رضا (علیه السلام) از پدرانش چنین نقل مى کند: «من اکتحل فیلوتّر، من فعل فقد احسن و من لم یفعل فلیس علیه شیء»؛ کسى که سرمه مى کشد سعى کند عدد فرد را انتخاب کند (یعنى یک بار یا سه بار یا پنج بار، … نه عدد زوج)، البتّه این انتخاب مستحب است و ترک آن هم مشکلى ندارد.
در کتاب مکارم الاخلاق در مورد سرمه کشیدن پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله) چنین آمده است: «یکتحل فی عینه الیمنی ثلاثاً و فی الیسری ثنتین و قال: من شاء اکتحل ثلاثاً و کل حین و من فعل دون ذلک او فوقه فلا حرج»؛ حضرت رسول اکرم (صلى الله علیه و آله) در چشم راستش سه بار و در چشم چپش دو بار سرمه مى کشید و مى فرمود: هر کس دوست دارد هر زمانى سه بار سرمه بکشد و اگر بیش از سه بار یا کمتر از سه بار هم بکشد مشکلى نخواهد داشت.
دعاهاى هنگام سرمه کشیدن
بى شک ارتباطى بین اعمال و دعاهایى که به هنگام آن اعمال مستحب شمرده شده وجود دارد. بدین جهت توجّه به مضمون این دعا‌ها در خور اهمیّت است. به این دعا‌ها توجّه کنید:
در روایتى از حضرت رضا (علیه السلام) مى خوانیم که آن حضرت فرمودند: «هر زمان خواستى سرمه بکشى، میل سرمه را در دست راست بگیر و داخل سرمه دان کن و در آن هنگام «بسم اللّه» بگو و هنگامى که خواستى سرمه را به چشمت بکشى این دعا را بخوان: «اَللّهُمَّ نَوِّرْ بَصَری وَاجْعَلْ فِیهِ نُوراً اَبْصُرُ بِه حَقَّکَ، وَاهْدِنی اِلى طَریقِ الْحَقِّ وَ اَرْشِدْنی اِلى سَبیلِ الرَّشادِ، اَللّهُمَّ نَوِّر عَلَىِّ دُنْیاىَ وَ آخِرَتی پروردگارا! چشمانم را (بوسیله این سرمه) نورانى گردان، و در چشمانم نورى قرار ده (که نه تنها اشیاء مادّى بوسیله آن قابل رۆیت باشد، بلکه بتوانم با آن) حقّ تو را ببینم. (خدایا!) مرا به راه حق هدایت بنما و به راه رشد ارشاد فرما. پروردگارا! دنیا و آخرتم را نورانى و روشن گردان».
در روایت دیگرى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: «این دعا را به هنگام سرمه کشیدن بخوانید: «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد اَنْ تُصَلِّی عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَ اَنْ تَجْعَلَ النُّورَ فى بَصَری، وَالْبَصیرَةَ فى دیِنى، وَالْیَقینَ فى قَلْبى، وَالْاِخْلاصَ فى عَمَلى، وَالسَّلامَةَ فى نَفْسى، وَالسَّعَةَ فى رِزْقى، والشُّکْرَ لَکَ اَبَداً ما اَبْقَیْتَنى؛ مى خواهم که: بر محمد و آل محمد درود فرستى، و چشمانم را پر نور قرار دهى، و مرا در دینم با بصیرت گردانى، و یقین را در قلب و روحم نافذ گردانى، و عملم را با اخلاص سازى، و جسم و جانم را سالم گردانى، و رزق و روزى ام را وسعت بخشى، و تا زنده ام توفیق شکرگزارى نعمت‌ها را به من ارزانى دارى!».
